Creutzfeldt-Jakob hastalığı (CROYZ-felt YAH-cob), insanları ve diğer bazı memelileri etkileyen bir grup nadir, ölümcül beyin hastalığının en yaygın insan formudur. Bu bozukluklar prion (PREE-awn) hastalıkları olarak bilinir. Beyin ve vücutta bulunan ancak normal işlevi henüz bilinmeyen prion proteini anormal bir üç boyutlu şekle katlanmaya başladığında ortaya çıkarlar. Bu şekil değişikliği yavaş yavaş beyindeki prion proteininin de aynı anormal şekle katlanmasını tetikler.
Bilim insanlarının henüz anlayamadığı bir süreçle, yanlış katlanmış prion proteini beyin hücrelerini tahrip eder. Hasar, düşünme ve muhakemede hızlı düşüşün yanı sıra istemsiz kas hareketleri, kafa karışıklığı, yürüme güçlüğü ve ruh hali değişikliklerine yol açar. CJD, alışılmadık derecede hızlı bir şekilde kötüleşen bir tür bunamaya neden olur. Alzheimer hastalığı, Lewy cisimcikli demans ve frontotemporal demans gibi daha yaygın demans nedenleri tipik olarak daha yavaş ilerler.
CJD’nin özellikle nadir görülen bir formu bazen bir insandan diğerine, bir hayvandan diğerine veya bazı hayvanlardan insanlara bir enfeksiyon gibi bulaşabilir. Bu bulaşıcı özelliğinden dolayı prion hastalıkları “bulaşıcı süngerimsi ensefalopatiler” olarak da bilinmektedir.
Birçok bilim insanı, nadir görülen prion hastalıklarında anormal protein katlanmasına yol açan bazı moleküler süreçlerin, Alzheimer hastalığı da dahil olmak üzere beyin protein anormalliklerini içeren daha yaygın hastalıklarda da rol oynayabileceğinden şüphelenmektedir.
Yaygınlık
CJD nadir görülen bir hastalıktır ve dünya genelinde her yıl yaklaşık 1 milyon kişide bir görülür. Amerika Birleşik Devletleri’nde bu, her yıl yaklaşık 350 yeni vaka anlamına gelmektedir.
Uzmanlar genel olarak aşağıdaki ana CJD türlerini tanımaktadır:
- Sporadik CJD bilinen bir neden olmaksızın kendiliğinden gelişir. Bu hastalık
Vakaların %85’i. Ortalama olarak, sporadik CJD ilk olarak 60 ila 65 yaşları arasında ortaya çıkar. - Ailesel CJD kromozom 20 genindeki belirli değişikliklerden kaynaklanır
Ailesel CJH geliştiren kişiler, genetik değişiklikleri bir ebeveynden miras aldıkları için bunu yaparlar. Ailesel CJD vakaların yaklaşık %10 ila %15’ini oluşturur. Ortalama olarak sporadik CJD’den daha genç yaşta gelişir ve bazı genetik tipleri vardır 20-40 yaşları arasında ortaya çıkıyor. - Edinilmiş CJD harici bir anormal prion kaynağına maruz kalma sonucu ortaya çıkar. Bu kaynakların CJD vakalarının yaklaşık %1’ini oluşturduğu tahmin edilmektedir.
En yaygın iki dış kaynak şunlardır:
- Medikal Prosedür; beyin cerrahisinde kullanılan aletler, insan kaynaklı büyüme hormonu veya kornealar (gözün şeffaf dış kaplaması) ve dura mater (beyin ve omuriliği kaplayan fibröz zar) dahil olmak üzere nakledilen bazı insan dokularını içeren tıbbi prosedürler. Bu tür edinilmiş CJD, iyatrojenik CJD (iCJD) olarak da bilinir. Tıbbi prosedürlerden kaynaklanan iCJD riski, geliştirilmiş nörocerrahi alet sterilizasyon teknikleri, yeni tek kullanımlık aletler ve sentetik büyüme hormonu ve dura mater kaynakları ile büyük ölçüde azaltılmıştır.
- Bovine spongiform ensefalopati (BVE) veya “deli dana hastalığı” ile enfekte sığırlardan elde edilen et veya diğer ürünler; 1990’ların ortalarında varyant CJD’nin (vCJD) nedeni olarak kabul edilmiştir. Bilim insanları bu yeni CJD türünün izini, yemlerinde diğer hayvanların işlenmiş beyin dokusu bulunan sığır etlerinin tüketilmesiyle sürdüler. O zamandan bu yana uzmanlar, başta Birleşik Krallık ve diğer Avrupa ülkelerinde olmak üzere yaklaşık 200 vCJD vakası teşhis etmiştir.Varyant CJD, sporadik veya ailesel formlara göre daha genç yaşta ortaya çıkma eğilimindedir, Bazen gençlerde bile. Yeni vCJD vakaları, büyük olasılıkla hayvan besleme uygulamalarındaki değişiklikler nedeniyle önemli ölçüde yavaşlamıştır.
Belirtiler
Semptomların şekli CJD’nin türüne bağlı olarak değişebilir ve bir bireyin yaşadığı spesifik CJD semptomları ve bunların ortaya çıkış sırası önemli ölçüde farklılık gösterebilir. Yaygın nörolojik ve psikolojik semptomlar şunları içerir:
- Depresyon
- Ajitasyon, ilgisizlik ve ruh hali değişimleri
- Hızla kötüleşen kafa karışıklığı
- Yönelim bozukluğu
- Hafıza, düşünme, planlama ve muhakeme ile ilgili sorunlar
- Yürüme güçlüğü
- Kas sertliği, seğirmeler ve istemsiz sarsıntılı hareketler
- Çift görme ve halüsinasyon gibi görme sorunları
Teşhis
Yaşayan bir kişide sporadik CJD’yi kesin olarak teşhis edebilecek tek bir test veya herhangi bir test kombinasyonu yoktur. Hızlı semptom ilerlemesi, bir kişide CJD olabileceğine dair en önemli ipuçlarından biridir. Aşağıdaki testler, özellikle birden fazla test sonucu CJD ile tutarlıysa, bir kişide CJD olup olmadığını belirlemeye yardımcı olabilir:
- Elektroensefalogram (EEG), elektrokardiyogramın (EKG) kalbin elektriksel aktivitesini ölçmesine benzer şekilde beynin elektriksel aktivite modellerini ölçer.
- Beyin manyetik rezonans görüntüleme (MRI), CJD ile uyumlu belirli beyin değişikliklerini tespit edebilir.
- Beyin omurilik sıvısını (BOS) belirli proteinlerin varlığı açısından test etmek için lomber ponksiyon (spinal tap).
- Protein yanlış katlanma döngüsel amplifikasyonu (PMCA): PMCA yanlış katlanmış protein agregatlarının tespiti için kullanılan bir amplifikatördür.
Nedenler ve Risk Faktörleri
Sporadik CJD’nin bilinen bir nedeni yoktur. Çoğu bilim insanı, hastalığın beynin herhangi bir yerindeki prion proteininin kendiliğinden yanlış katlanmasıyla başladığına ve beynin her yerinde prion proteinini yanlış katlayan bir “domino etkisini” tetiklediğine inanmaktadır. Prion proteini geninde “kodon 129” adı verilen bir konumdaki genetik varyasyon, bu spontane yanlış katlanma riskini artırabilir.
Prion proteini genindeki kodon 129’daki varyasyon, insanları dış kaynaklardan edinilmiş CJD’ye duyarlı hale getirmede de rol oynayabilir. Bilim insanları, edinilmiş CJD’nin neden bu kadar sınırlı sayıda dış kaynaktan bulaştığını henüz bilmemektedir. Araştırmacılar, birkaç vCJD vakasının kan nakli yoluyla yayılmış gibi görünmesine rağmen, anormal proteinin genellikle cinsel aktivite veya kan nakli yoluyla bulaştığına dair hiçbir kanıt bulamamıştır. Cerrahlar, patologlar, kasaplar veya düzenli olarak bir insan veya hayvandan alınan kanla karşılaşan diğer profesyonellerin mesleki maruziyet yoluyla normalden daha yüksek bir riske sahip oldukları gösterilmemiştir.
Ailesel CJD, prion proteini genindeki varyasyonlardan kaynaklanır ve bir bireyin CJD geliştirme olasılığını artırır. Araştırmacılar kalıtsal CJD hastalarında 50’den fazla prion proteini mutasyonu tespit etmiştir. Genetik testler, risk altındaki aile üyelerinin CJD’ye neden olan bir mutasyonu miras alıp almadığını belirleyebilir. Uzmanlar, kalıtsal CJD için genetik testten önce ve sonra profesyonel genetik danışmanlığı şiddetle tavsiye etmektedir.
Yaşın sporadik CJD üzerinde etkisi vardır ve genellikle 60 yaş civarında olmak üzere yaşamın ilerleyen dönemlerinde ortaya çıkma eğilimindedir. Ailesel CJD’nin başlangıcı biraz daha erken gerçekleşir ve vCJD insanları çok daha genç yaşlarda, genellikle 20’li yaşların sonlarında etkilemiştir.
Kronik israf hastalığı, bazı ABD eyaletlerinde, Kanada eyaletlerinde, Kore ve Norveç’te yabani geyik, Kanada geyiği ve Kanada geyiğinde bulunan deli dana hastalığına benzer bir prion hastalığıdır. ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezlerine (CDC) göre, bugüne kadar kronik israf hastalığının, etkilenen hayvanların etini yiyen avcılar da dahil olmak üzere insanlara bulaştığına dair bir kanıt bulunmamaktadır. Ayrıca, kronik israf hastalığının tespit edildiği eyalet veya illerde CJD oranlarının arttığına dair bir kanıt da bulunmamaktadır. Kronik israf hastalığının insanlar için ne tür bir risk oluşturduğunu anlamak için ek çalışmalar devam etmektedir. CDC, kronik israf hastalığının görüldüğü bölgelerde geyik, Kanada geyiği veya Kanada geyiği eti yemeyi planlayan avcıların, etleri yerel yaban hayatı ajanslarına test ettirmelerini tavsiye etmektedir. CDC ayrıca, beyin veya omurga kolonuna dokunmaktan kaçınmak için bu hayvanları sahada giydirirken eldiven giyilmesini önermektedir.
Sonuçlar
CJD hızla ilerler ve ölümcüldür. Hastalığa yakalanan kişiler hareket etme ve konuşma yetilerini kaybeder ve günlük ihtiyaçlarını karşılamak için tam zamanlı bakıma ihtiyaç duyarlar. CJD teşhisi konulanların tahmini %70’i bir yıl içinde ölmektedir. Ailesel CJD’li kişiler hastalığa daha erken yaşta yakalanma eğilimindedir ve vCJD teşhisi konulan kişiler gibi sporadik formda olanlardan biraz daha uzun süre hayatta kalırlar. Bilim insanları hayatta kalma süresindeki bu farklılıkların nedenini henüz öğrenememiştir.
Tedavi
CJD ve diğer prion hastalıklarının neden olduğu altta yatan beyin hücresi yıkımını yavaşlatacak veya durduracak bir tedavi yoktur. Çeşitli ilaçlar test edilmiş ancak herhangi bir fayda göstermemiştir. Potansiyel CJD tedavilerine yönelik klinik çalışmalar, hastalığın nadir görülmesi ve hızlı ilerlemesi nedeniyle karmaşıktır.
Mevcut tedaviler semptomları tedavi etmeye ve CJD ile başa çıkmaya çalışan bireyleri ve aileleri desteklemeye odaklanmaktadır. Doktorlar, ortaya çıkması halinde ağrıyı tedavi etmek için opiatlar gibi ağrı kesiciler reçete edebilir. Kas sertliği ve seğirmesi, kas gevşetici ilaçlar veya nöbet önleyici ilaçlarla tedavi edilebilir. Hastalığın ilerleyen aşamalarında, CJD’li bireyler günlük ihtiyaçları ve konforları için tamamen başkalarına bağımlı hale gelirler.